Harran'ın Uygarlık Mirası
Yazan Kemal Menemencioğlu
Copyright ©
2006 hermetics.org
Bu yazı
özel dağıtılan Consensus dergisi için hazırlanıp Ekim sayısında bulunmaktadır.
 |
|
Dünyanın En Eski Heykeli |
Hacı Bektaş Veli’nin Türkistanlı
Hace Ahmet Yesevi’den (ö.1167-9) el aldığı doğru olmadığı gibi mümkün de
değildir. Geleneksel
Günümüzde Anadolu
medeniyetleri dediğimiz zaman aklımıza Harran ender olarak gelir.
Coğrafyamızda Harran adeta unutulmuş bir noktadır. Oysa uygarlık
tarihinde çok büyük rolü olan son derece önemli bir yerdir. Göbeklitepe'de
11,500 yıllık bir mabedin bulunduğunu ve Balıklıgöl'de 13,500 yıllık
dünyanın en eski heykelinin bulunduğunu söylesek belki de şaşarsınız. Harran
Üniversitesi Doçenti A. Cihat Kürkçüoğlu'ya göre uygarlık tarihi
(Harran'dan 45 kilometre mesafede olan) Urfa'da başladı. Mısır ve Sümer
uygarlıklarının yaklaşık olarak 5,000 yıl önce başladığını düşünürsek bu
yeni arkeolojik keşiflerin tarih anlayışımızı nasıl sarstığını
anlayabiliriz.
Harran şehrinin
M.Ö. 2000 yılında Ur şehrinin bir ticari kolu olarak kurulduğuna inanılır.
Harran'ın Sümerce veya Akatça kervan veya geçit yeri anlamına gelen
"Harran-U” kelimesinden türediği düşünülmektedir. Tevrat'a göre Hz. İbrahim
ana yurdu olan Ur (bunun Urfa olduğunu iddia edenler de var) şehrini terk
ettikten sonra bir süre Harran'da kalmıştı. Ayrıca Harran ismini Hz.
İbrahim'in kardeşi Haran'dan aldığına dair iddialar varsa da bunun isim
benzerliğinden başka bir kanıtı yoktur. Tevrat'ta ayrıca Hz. İbrahim'in
babası Terah'ın Harran'da ölüp gömüldüğü, Hz. İbrahim'in aile fertlerinden
bazılarının bu şehri bırakıp ayrıldıktan sonra oğlu İsak'a bir gelin temin
etmek için bir hizmetkârını bu şehre gönderdiği kaydedilmiştir.
Bir zamanlar
güzelliği ve özgün mimarisiyle dillere destan olan Harran şehri, her ne
kadar günümüzde harabeyse de, dünyanın ilk şehirlerinin, ilk mâbetlerinin
olduğu ve tarımın ilk başladığı önemli bir bölgede inşa edilmiştir. Dünyanın
en eski üniversitesi de bu şehirde bulunuyordu. Dünya ve ay arasındaki
mesafeyi ölçen Al-Battanai, astronomi ve matematik üzerinde eserler bırakan
ve birçok eski Yunan klasiği ve bilimsel eseri tercüme eden Thabit ibn
Qurrah, fizikçi ve kimyager Jabir ibn Hayyan gibi daha birçok bilim ve
düşünce adamı Harran okulunda yetişti.
 |
|
Moğol İstilasında Yıkılan Harran Üniversitesinin Harabesi |
Hıristiyanlığın
dünyada hızla yayıldığı bir zamanda, Harran eski dinlerinin son sığınağı
olarak biliniyordu. İskenderiye'deki bilim yuvaları bu yeni dine teslim olup
sönmeye başlayınca ve artık Doğu Roma İmparatorluğunun resmi dini olan
Hıristiyanlık, akademileri ve felsefe okullarını kapattığında, bu
merkezlerden ayrılan filozoflar Harran'a sığınmaya başladılar. Bu kişiler
burada kitaplarını ve öğretilerini rahatça muhafaza edebilmişlerdi. Daha
sonra bu kitapların bir çoğu sözüm ona "Harran Sabiileri" tarafından
Arapça'ya tercüme edilerek erken dönem İslam'da bir bilim çağının doğmasına
katkıda bulunmuştu ve sonradan bazıları manastırlarda muhafaza edilen bu
eserler Batıya sızdı ve direkt olarak Rönesansa sebep olmuştu. Daha sonra
Batıda Gülhaçlılar gibi yeraltı örgütler, devlet, din ve bilimde reform için
mücadele etmişti. İlginçtir ki Gülhaçlıların 1615'te beyan ettikleri
manifestoda kökenleri bir Sabii bilim merkezi olduğu sanılan ve Arap
yarımadısında adı "Damkar" diye geçen bir yerdi. Ömer tecimer'in Gül Haç
eseri Batı uygarlığını ve demokratik kurumları oluşturmakta Gül Haçın rolünü
açıklamıştı. -
Anadolunun ilk
kilisesi ve ilk camisi burada inşa edildi. Ancak Harran'ın en ünlü dini
Sabiilikti.Yıldızlara taptıkları söylenir. Hem Yahudi, hem de İslami
kaynaklara göre Hz. İbrahim de onlardandı ve Güneşin ve Ayın batmasını
tefekkür ettikten sonra tek bir Tanrı olduğuna kanaat getirmişti. Harran'da
Ay tanrısı Sin'e ait bir mabet vardı. Söylentiye göre yedi gezegene adanmış
yedi şehir vardı ve Harran Sin'e adanmıştı. Yıldızlara dayalı böyle bir
inancın, insanoğlunun en eski dini olma olasılığı vardır. Dünyanın birçok
yerinde Stonehenge ve piramitler gibi nerdeyse tarih öncesi taş yapıtlar
gezegen, güneş tutulması, mevsim ve yıldız hareketleri gibi çok ince
astronomik hesaplara göre tanzim edilmişti. Bütün bunlar makrokozmos ve
mikrokozmos (küçük evren, insan) davranışları arasında bir birlik öngören
astrolojinin kaynağını oluşturmaktaydı Ayrıca evren sırlarını keşfetmek ve
evrenle bütünleşme derin duygusuna dayanıyorlardı.
639 yılında Harran
İslami hakimiyet altına girdi.Halife Marvan (744-750), Harran'a yerleşti ve
Umayyad İmparatorluğunu Şam'dan Harran'a getirdi. 830 yılında Halife al
Ma'mum Bizans seferine giderken Harran'dan geçmişti. Harranilere dinlerini
sorduğu kaydedilmektedir. Onlar "Biz Harranileriz" dediklerinde ve Müslüman,
Yahudi veya Hıristiyan olmadıklarını belirttiklerinde, kendisi seferden
dönünceye kadar Müslümanlık, Hıristiyanlık, Yahudilik veya Sabiilik
arasından birini seçmeleri gerektiğini söyledi, çünkü "Kitaplı" dinlerden
biri değilseler putperesttirler ve putperestlerin kanlarını dökmek caizdir.
Bu durumdan telaşlanan Harranilerden bazıları Müslüman veya Hıristiyan
olurken, kurnaz biri kalanlara "Biz Sabiiyiz" demelerini önerdi ve bu
şekilde Pagan Harraniler varlığını yüzlerce yıldır sürdürebilmişlerdi, ta ki
1251 yılında Moğol istilâsında Harran yerle bir edilene dek.
Harran okulu
birçok kaynaktan beslendi. Kökleri Keldani ve Mecusiydi. Muhtemelen yok
olmaktan kurtardıkları bazı eski Yunan elyazmaları bağırlarına basmışlardı.
Ancak aynı zamanda Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam'dan etkilenmişlerdi.
Hermes Trismegistus'ü ("üç kez yüce") peygamberleri ve Corpus Hermeticum'u
(Hermesçi yazılar külliyatı) kutsal kitapları olarak kabul etmişlerdi.
Hermes Trismegistus'un kadim çağlarda yaşayan büyük bir bilge olduğuna
inanılırdı. Belki de ilk hiyeroglifleri çıkartan, hekim ve mimar Imhotep'tir.
Onun bilim, tıp, teoloji, etik, astroloji, simya ve maji üzerinde bir sürü
kitap yazdığı söylenirdi. Hermeticum'da öğretiler mistik vizyonlar ve
sembolik anlatımlar şeklinde kendini göstermekteydi. Hermes Trismegistus,
Yunan tanrısı Hermes ve Mısır tanrısı Thoth veya Tehuti ile
eşleştirilmiştir. Ancak Corpus Hermeticum'da bir tanrıdan ziyade ilahi
sezgilerle esinlenmiş bir bilge olarak gözükmekte. Ayrıca Tevrat'ta Enok
veya Hanok, Kuran'da Hz. İdris ile eşleştirilmiştir. Hermeticum'un
tektanrıcı öğretileri sayesinde Harraniler gerçekten kendilerinin "Kitaplı
dine" mensup olduklarını rahatlıkla söyleyebilmişlerdi. Ancak kendilerini
kuratarmak için isimlerini kullandıkları gerçek "Sabiiler" aslında Vaftizci
Yuhanna'nın takipçileri Irak'taki Mandenler olduğu düşünülmektedir.
 |
|
Moğol
İstilasında Yıkılan Harran Üniversitesinin Harabesi |
İstanbul'un
fethinden yedi yıl sonra, 1460 yılında Florensa'nın hükümdarı Cosimo de'
Medici'nin eline ender bir elyazması geçmişti. Bu Bizans İmparatorluğunun
çöküşünden sonra İstanbul'dan kaçırılan ve Rönesansı besleyen birçok
yazmalardan biriydi.Yaşlı Medici o sıralarda Platon'un eserlerini tercüme
etmekte olan Marsilio Ficino'ya hemen elindeki eseri bırakıp, bu yeni eseri
tercüme etmesini söyledi. Bu eser olası olarak Harran'dan Bizans'a el
değiştiren Corpus Hermeticum'du. Eser Batıda büyük yankılar uyandırdı. Hatta
Corpus Hermeticum'un Kitabı Mukkades külliyatına ilave edilemesi bile teklif
edilmişti. Ancak bir süre sonra Yunanca dilince yazılı bu eserin kadim
olmadığı ve Hıristiyan unsurları taklit eden bir Yeni Platoncu eser olduğu
iddia edilince gözden düşmesine neden oldu. Ancak bu Batıda birçok Hermeşçi
akımların türemesini durduramadı. Günümüzde Nag Hamada'da bulunan Mısır
yazıtlarında aynı Hermesçi temaları işlemesi ve yeni bazı araştırmalar,
Corpus Hermeticum'un Mısır kökenli olduğu tezleri güçlendirmektedir.
Bir bilgi kültü
olarak Hermesçiliğin, binlerce yıllık kültür ve bilim zenginlikleri kendi
bünyesinde toplayan ve topluma kazandıran Harran'da sürdürülmesi ilginçtir.
Harranlılar bir zamanlar tüm dünyayı saran kayıp bir bilgeliğin son
varisleri olabilir mi? Atatürk'ün ortaya koyduğu Güneş Kültü kuramında ve
İslam'da oruç ve namaz gibi birçok özelliklerinde Sabiilerin önemli bir rolü
olduğu da biliniyor. Örneğin İslam'da 19 ve 99 sayılarının kökeni ay ve
güneş takvimlerinin birbirine denk geldiği yıl sayısıdır.
[Ana
Sayfa ][Yazılar ]
